آشنایی با انواع بلاک چین blockchain و مزایا و معایب بلاکچینهای مختلف
تاریخ انتشار : خرداد ۲۴, ۱۴۰۲ تاریخ به روز رسانی : دی ۲۴, ۱۴۰۲ نویسنده : ریحانه مسافر زمان مورد نیاز مطالعه : 15 دقیقه تعداد بازدید : 214 بازدیدبلاکچین یک فناوری نوین است که با شهرت بیتکوین به شهرت جهانی رسیده است. این فناوری امکان انتقال اطمینانبخش و امنیت بالا در تراکنشهای دیجیتال را فراهم میکند. اما بلاکچین به یک شبکه بلاکچین محدود نمیشود و متناسب با نیازها و محدودیتهای مختلف، انواع مختلفی از بلاکچینها وجود دارد.
در این مقاله بررسی میکنیم بلاکچین چیست و چگونه کار میکند؟ سپس انواع شبکه بلاک چین blockchain را معرفی کرده و مزایا و معایب بلاکچینهای مختلف را بیان میکنیم.
آموزش رایگان ارز دیجیتال در نیم ساعت
همین الان با وارد کردن اطلاعات خود در فرم، دوره آموزش ارز دیجیتال را به صورت رایگان دریافت کرده و 10/000 تومان شارژ هدیه دریافت نمایید.
۱. بلاک چین blockchain چیست؟
بلاکچین (Blockchain) یک تکنولوژی متن باز است که اصلیترین کاربرد آن در ذخیره و انتقال اطلاعات و دادهها است. بلاکچین برای اولین بار در سال ۲۰۰۸ توسط شخص مجهولی با نام “اساتید بیتکوین” (Satoshi Nakamoto) معرفی شد و به عنوان تکنولوژی پشت بیتکوین، اولین ارز رمزنگاری شده جهان، شناخته شد.
در بلاکچین، اطلاعات به صورت بلوکهایی ذخیره میشوند و هر بلوک شامل اطلاعاتی است که به بلوک قبلی مربوط میشود و با استفاده از توابع رمزنگاری، به صورت امن متصل میشود. این زنجیره از بلوکها به صورت مستقل در رایانههای مختلف در سراسر شبکه ذخیره میشود که به آن “شبکه بلاکچین” یا “شبکه توزیعشده” میگویند.
یکی از ویژگیهای بارز بلاکچین، غیرقابل تغییر بودن اطلاعات در بلوکها است. هرگونه تغییر در یک بلوک، باعث تغییر در تمام بلوکهای بعدی میشود، که این ویژگی به آن امنیت بالا و قابل اعتمادی میبخشد. این همچنین به این معنی است که برای تغییر یک رکورد، نیاز به تغییر تمامی بلوکهای بعدی دارید، که به دلیل پراکنده بودن بلوکها در شبکه، امکان انجام چنین عملیاتی بسیار کمتر است.
علاوه بر بیتکوین، بلاکچین در ارزهای رمزنگاری شده دیگر، مانند اتریوم (Ethereum) نیز استفاده میشود. همچنین، کاربردهای غیرمالی بلاکچین در حوزههای مختلف مانند سلامت، زنجیره تأمین، امنیت اطلاعات، رایانش ابری و غیره، بسیار گسترده شده است.
نحوه عملکرد بلاک چین (Blockchain)
بلاک چین (Blockchain) یک فناوری امن و توزیع شده است که بر اساس مفهوم زنجیرهای از بلوکها عمل میکند. هر بلوک شامل اطلاعاتی است که در بلاکچین ذخیره میشود و با سایر بلوکها ارتباط دارد. نحوه عملکرد بلاک چین را میتوان به صورت زیر شرح داد:
- ساختار بلاک: هر بلوک شامل سه بخش اصلی است: دادههای تراکنش، هش قبلی و هش فعلی. دادههای تراکنش شامل اطلاعاتی است که در یک تراکنش صورت گرفته است، مانند مقدار پول انتقال داده شده یا هر نوع اطلاعات دیگری که در برنامههای کاربردی بلاک چین استفاده میشود. هش قبلی یک مرجع به بلوک قبلی است و هش فعلی یک شناسه منحصر به فرد برای بلوک فعلی است که با استفاده از الگوریتمهای رمزنگاری تولید میشود.
- تأیید تراکنش: وقتی یک تراکنش ایجاد میشود، آن تراکنش باید توسط شبکه بلاک چین تأیید شود. در شبکه بلاک چین، گرهها (کامپیوترهایی که در شبکه شرکت میکنند) با یکدیگر همکاری میکنند تا تراکنشها را تأیید و صحت آنها را بررسی کنند. بررسی صحت تراکنشها شامل اعتبارسنجی امضاهای دیجیتال، بررسی موجودی حسابها و اعمال قوانین و شرایط برنامههای کاربردی است.
- تشکیل بلوک: هنگامی که تراکنشها تأیید میشوند، آنها به بلوک جدیدی اضافه میشوند. بلوک جدید با ایجاد هش فعلی خود و هش بلوک قبلی، به صورت زنجیرهای به بلوکهای قبلی متصل میشود. به این ترتیب، زنجیرهای از بلوکها تشکیل میشود که هر بلوک در آن به بلوک قبلی خود ارجاع دارد و تغییر یک بلوک، تغییر در تمام بلوکهای بعدی را موجب میشود.
- امنیت و اثبات کار: بلاک چین با استفاده از الگوریتمهای رمزنگاری قوی و اثبات کار (Proof of Work) امنیت بالایی را فراهم میکند. در اثبات کار، گرهها مجموعهای از محاسبات سخت را انجام میدهند تا هش فعلی بلوک را بیابند. گرهای که این محاسبات را انجام دهد، به عنوان گره برتر شناخته میشود و بلوک جدید را به بلاک چین اضافه میکند. این روند تضمین میکند که هر تغییر در بلاکها نیاز به محاسبات مجدد برای ایجاد هشها دارد و به این ترتیب امنیت بلاک چین تقویت میشود.
- توزیع شده بودن: بلاک چین در یک شبکه توزیع شده عمل میکند، به این معنی که اطلاعات بلاک چین در تمام گرهها در شبکه موجود است و هیچ سازمان مرکزی کنترل کامل بر بلاک چین ندارد. این باعث میشود که بلاک چین مقاومت بیشتری در برابر حملات و تغییرات غیرمجاز داشته باشد.
به طور خلاصه، بلاک چین یک ساختار زمینهای است که با استفاده از تراکنشها، تأیید توسط شبکه و ایجاد بلوکها، یک زنجیره امن و غیرقابل تغییر را ایجاد میکند. این فناوری به عنوان پایه اصلی برای برخی از کاربردهای مهم اینترنت اشیاء، ارزهای دیجیتال و سیستمهای تاریخچه قابل اعتماد به کار میرود.
انواع نود در بلاک چین
در بلاک چین، نود (Node) به دستگاههای الکترونیکی اشاره دارد که بخشی از شبکه بلاک چین و دارای یک آدرس IP هستند و وظیفه اجرای پروتکل بلاک چین را دارند. نودها میتوانند شامل کامپیوترها، سرورها، تلفن همراهها، دستگاههای IoT و سایر دستگاههای متصل به شبکه باشند. هر نوع بلاک چین ممکن است تعداد نودهای فعال و نحوه ارتباط آنها را متفاوت داشته باشد. هدف نودهای بلاک چین حفظ و نگهداری بلاک چین، اعتبار سنجی یک تراکنش و فراهم کردن امکان دسترسی به اطلاعات است. نودها انواع مختلفی دارند که در اینجا برخی از انواع نود در بلاک چین را نام میبریم:
- نود کامل
- نود استخراج
- مستر نود
- نود سبک
- سوپر نود
- نود لایتنینگ
- نود استیکینگ
- نود مرجع
۲. الگوریتم اجماع بلاک چین چیست؟
الگوریتم اجماع در بلاک چین (Blockchain Consensus Algorithm) به روشی گفته میشود که نودها در یک شبکه بلاک چین برای تصمیمگیری و رسیدن به اجماع درباره وضعیت شبکه و تأیید تراکنشها از طریق آن استفاده میکنند. هدف اصلی الگوریتم اجماع، برقراری هماهنگی و اتفاق نظر بین نودها بدون نیاز به اعتماد متقابل است.
الگوریتم اجماع نقش مهمی در امنیت، قابلیت اطمینان و قابلیت مقیاسپذیری بلاک چین دارد. با استفاده از الگوریتم اجماع، تلاش میشود تا اطلاعات تراکنشها و تغییرات بلاک چین به صورت قابل اعتماد و بدون نیاز به وجود یک نهاد مرکزی تأیید شوند.
الگوریتم اثبات کار (Proof of Work – PoW) و الگوریتم اثبات سهام (Proof of Stake – PoS) دو الگوریتم اصلی در بلاک چین هستند که در فرآیند اجماع و تأیید تراکنشها نقش دارند.
الگوریتم اثبات کار (Proof of Work – PoW):
در این الگوریتم، نودها برای استخراج بلاک جدید و اضافه کردن آن به بلاک چین، باید یک مسئله محاسباتی پیچیده را حل کنند. این مسئله به صورتی طراحی شده است که نیاز به قدرت محاسباتی بالا داشته باشد و زمان و انرژی زیادی را مصرف کند. نودها باید محاسباتی را انجام دهند که به صورت تصادفی به جواب مسئله برسند و این جواب را به همراه بلاک پیشنهادی ارائه کنند. نودی که اولین جواب صحیح را پیدا کند، بلاک را اضافه میکند و به عنوان برنده شناخته میشود. این الگوریتم از توان محاسباتی بالا و هزینهبر برای ایجاد اعتماد و اجماع در شبکه استفاده میکند.
الگوریتم اثبات سهام (Proof of Stake – PoS):
در این الگوریتم، نودها براساس تعداد سهام (توکن) داراییهایی که در اختیار دارند، برای انتخاب نودی که بلاک جدید را ایجاد و اضافه کند، رقابت میکنند. هرچه تعداد سهام بیشتری در اختیار نود باشد، احتمال بیشتری برای برنده شدن در مسابقه اجماع و استخراج بلاک دارد. در این الگوریتم، نیاز به توان محاسباتی بالا و مصرف انرژی زیاد کمتر است و به جای آن، معیاری مبتنی بر تعداد سهام دارایی نودها برای انتخاب برنده استفاده میشود. این الگوریتم مقیاسپذیری بالا و کارایی بهتری در مقایسه با PoW دارد.
هر یک از این الگوریتمها ویژگیها، مزایا و محدودیتهای خود را دارند و انتخاب بین آنها بسته به نوع بلاک چین و نیازهای شبکه انجام میشود. همچنین، الگوریتمهای اجماع دیگری هم در بلاک چین استفاده میشوند که هر کدام ویژگیها و روشهای منحصربفرد خود را دارند. این الگوریتم ها عبارتنداز:
- الگوریتم اثبات حجم (PoC)
- الگوریتم اثبات حضور (PoH)
- الگوریتم اثبات اعتماد (PoA)
- الگوریتم اثبات حجم (PoC)
- الگوریتم اثبات مصرف انرژی (PoB)
- الگوریتم اثبات زمانی (PoET)
۳. انواع بلاک چین
بلاکچینها را میتوان بر اساس دو ویژگی اصلی، یعنی بدون مجوز (Permissionless) و دارای مجوز (Permissioned)، یا ترکیبی از هر دو، دستهبندی کرد.
- بلاکچین بدون مجوز (Permissionless): یکی از انواع شبکه بلاکچین، بلاکچین بدون مجوزاست که در این نوع بلاکچین، هر فردی میتواند به صورت شبهناشناس به شبکه بپیوندد و به عنوان نود در شبکه عمل کند. هیچگونه محدودیتی برای شرکت در شبکه وجود ندارد و هر کسی میتواند تراکنشها را ایجاد و تایید کند. معمولاً الگوریتم اجماع اثبات کار (Proof of Work) در این نوع بلاکچین استفاده میشود، که نیازمند محاسبات قدرتمند و انرژی زیادی است.
- بلاکچین دارای مجوز (Permissioned): در این نوع بلاکچین، دسترسی به شبکه محدود و کنترل شده است. تنها نودهایی که دارای مجوز هستند، میتوانند به شبکه متصل شوند و در فعالیتهای بلاکچین شرکت کنند. هویت کاربران معتبر شناخته شده است و معمولاً نیاز به احراز هویت قبل از عضویت در شبکه وجود دارد. این نوع بلاکچین بیشتر در محیطهای کسب و کار و بانکی استفاده میشود.
درادامه به بررسی انواع شبکه بلاک چین و مزایا و معایب بلاکچینهای مختلف میپردازیم.
بلاک چین عمومی (Public Blockchain)
بلاکچینهای عمومی یکی از انواع بلاک چین هستند که به عنوان شناختهشدهترین نوع بلاکچینها محسوب میشوند و به صورت کامل دموکراسی را در بر میگیرند. بلاکچین عمومی (Public Blockchain) به شبکهای اشاره دارد که برای همه افراد به صورت عمومی قابل دسترسی است و هیچ گونه محدودیتی برای فعالیت در آن وجود ندارد. در این نوع بلاکچین، همه افراد میتوانند به عنوان ماینرها یا اعتبارسنجها در شبکه فعالیت کنند و تراکنشها را تایید و ثبت کنند.
وجود عمومی بودن بلاکچین به این معنی است که تمام افراد قادر به رصد و مشاهده تراکنشها و اطلاعات موجود در شبکه هستند. همه اطلاعات تراکنشها در شبکه عمومی قابل مشاهده و ردیابی هستند، که این ویژگی به شفافیت و شفافیت بیشتر در عملکرد شبکه بلاکچین عمومی کمک میکند.
مزیت مهم بلاکچین عمومی این است که تحت کنترل هیچ شخص یا نهاد خاصی قرار ندارد و تایید و ثبت تراکنشها توسط تمامی کاربران فعال در شبکه صورت میگیرد. این ویژگی باعث میشود که شبکه بلاکچین به طور کلی امنتر شود، زیرا دادهها در سراسر شبکه و بین افراد مختلف توزیع میشوند و دستکاری در اطلاعات توسط اشخاص ناشناس تشخیص داده میشود. این ویژگی نیز باعث کاهش احتمال تقلب و تبانی توسط کاربران میشود.
بلاک چین عمومی یک دفتر کل توزیع شده است که همچنین به عنوان بلاکچینهای بیتکوین، اتریوم و سایر ارزهای دیجیتال شناخته میشوند. یکی از مهمترین ویژگیهای بلاکچین عمومی این است که برای عضویت در شبکه به هیچ مجوز ورودی نیاز ندارید. هر شخصی که دسترسی به یک سیستم کامپیوتر داشته باشد که به اینترنت متصل شده است و نسخه کاملی از دادههای موجود در شبکه را دریافت کند، میتواند به عنوان یکی از نودهای شبکه در آن عمل کند.
با این روش، بلاک چین عمومی به هر فردی که علاقهمند است، امکان فعالیت در شبکه را میدهد و همچنین به طور گستردهتری از نظر شرکتکنندگان و تنوع فعالیتها استفاده میشود. این ویژگی به بلاکچین عمومی اجازه میدهد تا به عنوان یک سیستم غیرمتمرکز عمل کند و تأمین کننده اعتماد و شفافیت بیشتری باشد. از کاربردهای بلاک چین عمومی می توان به رای گیری در حوزه انتخابات برای دولت ها و جذب سرمایه اشاره کرد.
مزایا و معایب بلاک چین عمومی
برخی از مزایای بلاک چین عمومی عبارت است از:
- عدم نیاز به مجوز
- امنیت بالا
- حفظ حرم خصوصی
- شفافیت اصلاعات
- غیرمتمرکز
- تغییرناپذیر
- امکان دریافت پاداش
بلاکچین عمومی دارای معایبی نیز می باشد که در اینجا به برخی از آنها اشاره میکنیم.
- هزینه بالای ثبت تراکنشها
- TPS پایین: تعداد تراکنشها در هر ثانیه بسیار کم است.
- مصرف انرژی بالا
- مشکلات مقیاسپذیری
بلاک چین خصوصی (Private Blockchain)
بلاکچین خصوصی (Private Blockchain) یکی دیگر از انواع بلاکچینهاست که تنها در یک شبکه بسته فعالیت میکند. این نوع از بلاکچین عموماً در سازمانها یا شرکتها که تنها به تعداد محدودی از اعضا اجازه دسترسی به آن را میدهند، استفاده میشود. در این نوع بلاکچین، امنیت، اختیارات، مجوزها و دسترسی کاملاً تحت کنترل سازمان کنترلکننده آن است.
بلاک چین خصوصی از لحاظ کاربرد مشابه بلاکچینهای عمومی است، با این تفاوت که کوچکتر بوده و تنها در یک شبکه محدود عمل میکند. از بلاکچینهای خصوصی برای مواردی مانند رایگیری، مدیریت زنجیره تأمین، هویت دیجیتال، مالکیت دارایی و سایر کاربردها استفاده میشود.
در بلاکچین خصوصی، فقط افرادی که مجوز ورود به شبکه را دارند، مجاز به شرکت در آن هستند. این مجوز معمولاً توسط مسئول کنترل کننده بلاکچین (مانند یک شرکت یا سازمان) صادر میشود. این کنترل کننده تعیین میکند که کدام افراد مجاز به دسترسی و فعالیت در شبکه هستند و میتوانند دسترسی خواندن و نوشتن را در آن داشته باشند.
بلاک چین خصوصی همچنان از معماری همتا به همتا (P2P) و طراحی غیرمتمرکز برخوردار است، اما اندازه آن معمولاً کوچکتر از بلاک چینهای عمومی است. این نوع بلاکچینها ممکن است برای استفادههای خاص و تجاری طراحی شوند و معمولاً با عنوان بلاکچینهای مجوزدار یا بلاکچینهای تجاری شناخته میشوند.
بلاک چین خصوصی در مدیریت زنجیره تأمین یک شرکت و مالکیت دارایی کاربرد دارد. مثالهایی از بلاکچینهای خصوصی شامل شبکه ریپل، Multichain، شبکه Corda و پروژههای Hyperledger مانند Fabric و Sawtooth میباشند.
مزایا و معایب بلاک چین خصوصی
بلاکچین خصوصی مزایایی دارد که در این قسمت به برخی از آنها اشاره میکنیم:
- سرعت بالای ثبت تراکنشها
- انعطاف پذیری بالا
- مقیاسپذیری
- حفظ حریم خصوصی
معایب بلاک چین های خصوصی عبارتنداز:
- کاملاً غیرمتمرکز نیست
- اعتماد کمتر نسبت به شبکه عمومی
- امنیت پایین
بلاک چین کنسرسیوم (Consortium Blockchain)
بلاکچین کنسرسیوم (بلاکچین فدرال) یکی از انواع بستر بلاک چین است که توسط بیش از یک سازمان به عنوان نودها مدیریت میشود. در این حالت، نه تنها یک سازمان بلکه چندین سازمان همکاری میکنند و به صورت مشترک شبکه بلاکچین را اداره میکنند. این نوع بلاکچین به صورت نیمه غیرمتمرکز عمل میکند، زیرا هیچ سازمان تنها کنترل کامل را بر روی شبکه ندارد و تصمیمات در مورد تبادل اطلاعات و استخراج بلاکها به صورت مشترک اتخاذ میشود.
بلاکچینهای کنسرسیوم عموماً توسط سازمانهایی مانند بانکها، سازمانهای دولتی و سایر سازمانها و شرکتها برای استفاده در زمینههای مختلف مورد استفاده قرار میگیرند. به عنوان مثال، Energy Web Foundation یک بلاکچین کنسرسیومی است که در حوزه انرژی استفاده میشود. همچنین، R3 یک سازمان فناوری مالی است که بلاک چین کنسرسیوم برای حوزه بانکی و سایر صنایع مرتبط ارائه میدهد.
بلاک چین کنسرسیوم در مقایسه با بلاک چین خصوصی، غیرمتمرکزتر است و سطح امنیت بالاتری دارد. اما ایجاد کنسرسیومها به دلیل نیاز به همکاری بین چندین کسبوکار مختلف، کار دشواری است و با مسائل لجستیک و ریسک نقض قوانین ضد انحصار همراه است.
بانکداری و پرداختها، بخش تحقیقات برای به اشتراک گذاشتن داده ها، ردیابی غذا و… از کاربردهای این نوع شبکه بلاک چین است.
مزایا و معایب بلاک چین کنسرسیوم
مزایای بلاکچین کنسرسیومی به این صورت است:
- امنیت بالاتر نسبت به بلاکچین عمومی
- بدون کارمزد تراکنش
- اعتبارسنجی
- قابلیت کنترل دسترسی
- کارآیی بیشتر در مقایسه با بلاک چین عمومی
معایب این نوع بلاکچین عبارتنداز:
- شفافیت کمتر
- ویژگی ناشناس بودن (anonymous) را در مقایسه با سایر انواع بلاکچین ندارد.
- فاقد چارچوب یکپارچه
- ارتقاء کند و آهسته
بلاک چین هیبرید (Hybrid Blockchain)
بلاکچین هیبرید یا دوگانه یکی دیگر از انواع شبکه های بلاک چین است که ترکیبی از بلاکچینهای عمومی و خصوصی است و بهرهبرداری از ویژگیهای هر دو را در یک سیستم فراهم میکند. در این نوع بلاکچین، بخشی از دادهها و تراکنشها در بلاکچین عمومی ثبت و قابل رویت هستند، در حالی که بقیه در یک بلاکچین خصوصی و محرمانه نگهداری میشوند.
بلاکچین هیبرید امکاناتی مانند کنترل دسترسی به دادهها، اجازهنامهبندی و قابلیت شفافیت را در اختیار کاربران قرار میدهد. بخشی از دادهها که برای عموم قابل رویت است، به منظور شفافیت و قابل تأیید بودن انتخاب میشود، در حالی که دادهها و تراکنشهای حساس در یک بخش خصوصی و محرمانه نگهداری میشوند.
بلاک چین هیبریدی از نظر انعطافپذیری بسیار قابل تنظیم است، به طوری که کاربران به راحتی میتوانند به یک شبکه بلاکچین خصوصی که شامل چندین بلاکچین عمومی است، متصل شوند. در بلاک چین هیبریدی، تراکنشها در شبکه خصوصی بلاکچین تأیید میشوند ولی کاربران همچنین قادر به ارسال و پخش تراکنشها در بلاک چین عمومی برای تأیید است. بلاکچینهای عمومی از طریق افزایش عملیات هش و مشارکت نودهای بیشتر در تأیید تراکنشها، امنیت و شفافیت شبکه را افزایش میدهند.
کاربردهای بلاک چین هیبریدی در زمینه املاک و مستغلات، خرده فروشها، بازارهای قانونمند مانند بانک و… است. نمونه هایی از بلاک چین هیبریدی آی بی ام فود تراست (IBM Food Trust) و ژین فین (XinFin)هستند. بلاک چین هیبریدی XinFin یک بلاکچین همهکاره است که در حل چالشهای مالی و تجارت جهانی تمرکز دارد. این بلاکچین دارای دو وضعیت عمومی و خصوصی است. وضعیت خصوصی برای امنیت دادههای مالی حساس و وضعیت عمومی برای شفافیت و قابلیت تأیید دادهها استفاده میشود. این ترکیب ویژگیهای بلاکچین عمومی و خصوصی، امکان تطبیق بلاکچین XinFin با نیازهای مختلف کاربران و صنایع را فراهم میکند.
مزایا و معایب بلاک چین هیبرید
بلاک چین هیبریدی دارای مزایای زیر است:
- انعطافپذیری
- مقیاسپذیری بالاتر نسبت به بلاک چین عمومی
- اکوسیستم بسته
- رعایت حریم خصوصی
معایب بلاکچین هیبرید به این صورت است:
- عدم شفافیت
- ارتقاء کند و آهسته
- فقدان انگیزه برای مشارکت در شبکه
۴. جمع بندی
در این مقاله ابتدا بررسی کردیم بلاکچین چیست و چگونه کار میکند؟ سپس انواع بلاک چین blockchain و مزایا و معایب بلاکچینهای مختلف را بیان کرده و به مقایسه شبکههای بلاک چین پرداختیم.
بلاکچین، به عنوان یک فناوری پایه، در طی سالها توسعه یافته و متنوع شده است. بعد از بیتکوین، که یک بلاک چین عمومی است، بلاکچینهای مختلفی با ویژگیها و کاربردهای متنوع ظهور کردند. انواع شبکه های بلاک چین شامل بلاکچین عمومی، بلاکچین خصوصی، بلاکچین کنسرسیوم و بلاکچین هیبرید است. انتخاب بهترین نوع بلاکچین بستگی به کاربرد و نیازهای خاص شما دارد. هر نوع بلاکچین ویژگیها و مزایا و معایب خود را دارد و برای سناریوهای خاص میتواند مناسب باشد.
دیدگاه کاربران
بدون دیدگاه